کاشی هفت رنگ | تاریخچه و روش ساخت کاشی‌های هفت رنگ

کاشی هفت رنگ برای تزئین نمای مساجد، عبادتگاه‌ها، مقبره‌ها و بعضاً منازل مورد استفاده قرار می‌گرفت. استفاده از کاشی هفت رنگ در اوایل دوره صفویان رواج یافت. هفت رنگ به کار رفته در این کاشی‌ها عبارتند از سفید، سیاه، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی.

https://sivanland.com/blog/wp-admin/edit.php?post_type=blocks

کاشی هفت رنگ

کاشی‌های هفت رنگ نوعی از کاشی‌ها هستند که از کاشی‌های خشتی چهارگوش نشأت گرفته‌اند. استفاده از این کاشی‌ها در اواخر دوره تیموریان و اوایل دوره صفویان باب شد و نمونه‌های آن را می‌توان در کاشی کاری ایرانی مساجد، عبادتگاه‌ها، مقبره‌ها و برخی منازل شخصی مشاهده کرد. 

ابعاد کاشی‌های هفت رنگ معمولا 15*15 و 20*20 سانتی‌متر است. اما کاشی‌هایی که در مناره‌ها و گنبدها مورد استفاده قرار می‌گرفتند در سایزهای 15*7.5 یا 20*10 بودند. برای نقاشی کاشی هفت رنگ، این قطعات را در کنار هم قرار می‌دادند و سپس طرح اولیه را که بر روی کاغذ سمبه شده کشیده شده بوده را روی آن کپی می‌کردند. طرح کپی شده را با اکسید منگنز قلم‌گیری و با رنگ، رنگ‌آمیزی می‌کردند. در نهایت کاشی در کوره پخته شده و آماده نصب می‌شد.

تاریخچه کاشی هفت رنگ

طبق شواهد به دست آمده از آثار باستانی، کاشی کاری در ایران سابقه‌ای دیرینه دارد. اما استفاده از کاشی‌های لعاب دار در اصل به دوره هخامنشیان برمی‌گردد؛ که البته استفاده از این کاشی‌ها در آن دوره رواج آن‌چنانی نیافته بود. با ورود به دوره سلجوقیان، استفاده از کاشی‌های رنگین در بناها بیشتر به چشم می‌خورد.

تا آن زمان لعاب کاشی‌ها قلیایی بودن و از آن‌ها برای تزئین نمای داخلی و خارجی بناها استفاده می‌شد. اما در زمان سلجوقیان بود که سبک کاشی‌ها تغییر پیدا کرد. کاشی‌های رنگی ابتدا به عنوان کتیبه‌هایی از آیات قرآن استفاده می‌شدند، ولی کم کم سبک و کاربرد آن‌ها تغییر پیدا کرد و به شکل کاشی هفت رنگ درآمد و در بناهای دیگر هم از آن‌ها استفاده شد.

در دوره سلجوقیان بود که استفاده از کاشی‌های لعاب دار رنگی شروع به گسترش پیدا کرد. اما در پی حمله مغول‌ها به ایران بسیاری از این آثار ویران شدند و هنر کاشی کاری متوقف شد. اما با انتساب ایلخان مغول برای فرمانروایی بر ایران کم کم بازسازی بناها شروع و هنر کاشی کاری هم از سر گرفته شد.

در دوره سلجوقیان بیشتر کاشی‌های به سبک معرق بودند و کاشی هفت رنگ شناخته شده‌ی امروزی آن‌چنان متداول نبود. تا این که با ساخت امامزاده جعفر اصفهان کاشی هفت رنگ به روی کار آمد و تا زمان صفویان پیشرفت بسیاری کرد. 

رنگ‌های کاشی هفت رنگ

رنگ‌هایی که معمولا در کاشی‌های هفت رنگ به کار می‌رود، عبارتند از: سفید، سیاه، فیروزه‌ای، لاجوردی، زرد، قرمز و حنایی. البته باید این نکته را بدانید که کاشی هفت رنگ به این معنا نیست که حتما از تمام این هفت رنگ بر روی یک قطعه کاشی استفاده شده باشد.

بلکه به این معناست که می‌توانیم از هفت رنگ متفاوت در این کاشی‌ها استفاده کنیم. حال ممکن است یک کتیبه با خط ثلث سفید داشته باشیم که فقط از رنگ آبی در آن استفاده شده یا این که در یک قطعه از کاشی برای جور آمدن طرح کلی، از تمام 7 رنگ استفاده شده باشد.

روش ساخت کاشی هفت رنگ

روش ساخت کاشی هفت رنگ به این ترتیب است:

• ابتدا کاشی‌های قالب‌خورده و پخته شده با لعابی سفید و یا نیمه شفاف پوشانده می‌شوند.
• نقش و طرح مورد نظر را بر روی یک کاغذ پوستی ترسیم می‌کنیم و دور تا دور طرح را با سوزان سوراخ سوراخ می‌کنیم. سپس طرح ترسیم‌شده را بر روی کاشی‌های لعاب‌دار شده که روی زمین مسطح کنار هم چیده‌ایم می‌اندازیم.
• با پودر ذغال روی طرح می‌کشیم تا از داخل سوراخ‌هایی که روی کاغذ ایجاد کرده‌ایم، طرح به کاشی منتقل شود. 
• بعد از این که کار طرح‌اندازی بر روی کاشی تمام شد، کاغذ را برمی‌داریم و یک دور با قلم و جوهر اکسید منگنز طرح را روی کاشی‌ها می‌کشیم
• در نهایت نیز داخل خطوط قلم‌گیری شده را با رنگ‌های مشخص رنگ‌آمیزی می‌کنند و می‌گذارند تا رنگ آن خشک شود.
• بعد از خشک شدن رنگ، کاشی‌ها را 7 تا 9 ساعت درون کوره می گذارند تا پخته شوند. بعد از خارج کردن کاشی‌ها از کوره، در کارخانه کاشی سنتی و بر اساس شماره‌هایی که قبل از پخت، پشت کاشی‌ها نوشته شده است، آن‌ها را کنار هم می‌چینند و در محل مورد نظر اجرا می‌کنند.

جمع بندی

با این که امروزه کاشی کاری و سرامیک کاری بیشتر به مصارف آن‌ها برای سرامیک کاری کف و یا سرامیک کاری دیوار در قسمت‌های خاصی از خانه‌ها و ساختمان‌ها محدود شده است، اما کاشی کاری جزو هنرهایی است که از دیرباز در ایران به مقاصد تزئینی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. کاشی کاری ایرانی در طرح‌ها و سبک‌های مختلفی اجرا می‌شده‌اند که یکی از آن‌ها کاشی هفت رنگ است.

کاشی هفت رنگ با اینکه در دوره‌های قبل‌تر به ندرت دیده می‌شد، اما گسترش و پیشرفت آن را باید در دوران صفویان دانست. برای تولید این کاشی‌ها ابتدا طرح کلی بر روی کاغذی کشیده می‌شد و بعد از سوراخ سوراخ کردن طرح، کاغذ را روی کاشی‌های کنار هم چیده شده می گذاشتند و با پودر ذغال طرح را از طریق سوراخ‌ها به کاشی منتقل می‌کردند. سپس این طرح قلم‌گیری و رنگ‌آمیز و نهایتا پخته و آماده می‌شد.