معماری سنتی شیراز یکی از ویژگی‌های جدانشدنی و شاخص این شهر است که دنیایی از رمز و راز و هنر و دانش ایرانیان را در خود جای داده است. اگر بخواهیم در رابطه با معماری شهر شیراز سخن بگوییم باید بیان کنیم که پایتخت فرهنگی ایران، در هر دوره دارای معماری ویژه ومنحصربه فردی بوده است و همین موضوع نشان‌دهنده نبوغ حیرت‌انگیز مردمان ایران و شیراز است که در مقاله پیش رو به آن خواهیم پرداخت.
ویژگی های معماری سنتی و قدیمی شیراز
به جزویژگی‌های منحصر به فردی که معماری سنتی ایران دارد، چند المان و ویژگی در همه دوره‌های تاریخی شیراز وجود دارد که آنها را از دیگر بناهای سنتی متمایزکرده است. که شامل ستون‌های بلند، نقش و نماهای دیدنی، شیشه‌های رنگی، خانه‌هایی با حیاط بزرگ و حوض‌ها هم یکی از شاخصه‌های جدانشدنی در معماری سنتی و قدیمی شیراز است که هرکدام گویای نکته‌ای خاص می‌باشد.
اثر دوره‌ی زندیه در معماری سنتی شیراز
کریم خان زند که پس از سلسله‌ی افشاریه در ایران به‌روی کار آمد، شیراز را با هدف ایجاد حکومتی مستقل از پیشینیان به‌عنوان پایتخت خود انتخاب کرد. در همین راستا، بناهایی جدید متناسب با پایتخت جدید در شهر ایجاد شد. این بناها که اکنون جزو عناصر اصلی معماری سنتی شیراز به حساب می‌آیند در شمال غرب شهر واقع شده و مجموعه‌ای بزرگ شامل ارگ حکومتی، بازار، مسجد بزرگ، آب انبار، باغ، میدان و حمام را تشکیل داده‌اند. در کنار بناهای جدید، بازسازی بناهای قدیمی و ایجاد چندین باغ مانند باغ جهان‌نما مورد توجه قرار گرفت؛ تمامی این موارد، حاکی از توجه حکومت زندیه به معماری اصیل و سنتی ایرانی و تکامل آن است.
همانطور که اشاره شد، عمده خانههای قدیمی باقیمانده در شیراز به دوره‌ی قاجار و پهلوی باز می‌گردند. اما خانه‌هایی مانند خانه‌ی پورنواب، اکبری، محتشم و کاظم‌زاده از دوران زندیه باقی مانده‌اند که تقریبا معماری مشابهی دارند. پس از گذر از ورودی، به حیاطی سر سبز وارد می‌شوید که حوض و فواره‌ای نیز در میان دارد. برای ورود به خانه باید از ایوانی بگذرید که دارای ستون‌هایی تزئینی و طرح دار است. اتاقها، به خصوص اتاق پذیرایی، دارای تزئییناتی خاص هستند که از ذوق و هنر دوره‌ی خود حکایت می‌کنند.
هماهنگی معماری سنتی شیراز با اقلیم شهر
انسان دیروز، با توجه به محدودیت‌های اقلیمی و منطقه‌ای خود، در جهت بالا بردن سطح طراحی ساختمان‌ها می‌کوشید تا آنها را به گونه‌ای طراحی کند که بیشترین بهره را از طبیعت برده و به عنوان یک نیاز طبیعی، خود را از شرایط مختلف آب و هوایی در امان نگه دارد. در همین راستا، در معماری سنتی شیراز، کوشیده شده است که در جهت تامین آسایش، اصولی برای مقابله شرایط سخت آب و هوایی و نامساعد جوی مانند سرمای زمستان و گرمای تابستان رعایت شود.
عوامل مختلفی در جهت گیری ساختمان نقش دارند. تابش نور خورشید، باد و مصالح ساختمانی همگی در معماری سنتی شیراز لحاظ شده‌اند. با توجه به اینکه جهت نور خورشید و باد در اختیار انسان نیست؛ پس بهتر است که جهت‌گیری ساختمان به‌گونه‌ای انتخاب شود که بیشترین میزان گرما در فصل سرد و کمترین آن در فصل گرم توسط خانه جذب شود. به همین علت، قطر حیاط خانههای سنتی شیراز بر جهت شمال و جنوب منطبق است و همین جهت‌گیری باعث شده که بیشترین میزان سایه در فصل گرم و بالاترین سطح نفوذ گرما در زمستان حاصل شود. البته شرایط محیطی مانند دسترسی‌ها، سر و صدای محیط، شرایط آب و هوایی و فضای سبز نیز بر این جهت‌گیری‌ها اثرگذار بوده‌اند.
مدیریت فضاها در معماری سنتی شیراز
از ویژگی مدیریت فضاها در معماری سنتی شیراز می‌توان به این نکته اشاره کرد که همواره تلاش می‌شد از تلفیق سه فضای باز، پوشیده و بسته (یعنی همان حیاط، ایوان و اتاق) استفاده شود. در معماری سنتی شیراز، حیاط نقشی مهم به عنوان عنصر فرهنگی و اقلیمی بازی می‌کرد و سعی می‌شد که در طراحی حیاط حریم امنی برای خانواده ایجاد شود.
در معماری سنتی شیراز حیاط‌ها به شکلی هندسی طراحی می‌شدند و در سطحی پایین‌تر از معابر بیرونی قرار می‌گرفتند. به جز باغچه و حوض، ازطاق‌نماها، دیوارهای نقش‌دار وارسی‌ها برای زیباسازی فضای حیاط استفاده می‌شد.
کلام پایانی
در این مقاله به طور کلی به معماری سنتی و قدیمی شیراز که ساختمان‌هایی زیبا و چشم‌نواز را به یادگار گذاشته است، پرداخته شد. و به تاثیر دوره زندیه بر بناهای سنتی شیراز و هم‌چنین ویژگی‌های معماری سنتی اشاره شد.
