با بررسی بناهایی که از معماری سنتی ایرانی بهره برده‌اند متوجه می‌شویم که تمام این بناها از ویژگی‌های مشابهی بهره برده‌اند که می‌توانیم آن‌ها را در این دو مورد خلاصه کنیم: استفاده از نقوش ظریف با طرح‌های ایرانی و توجه به قرینگی در ستون‌ها، اتاق‌ها، برجسته‌کاری‌ها و در یک کلام شمایل کلی بنا. در این مقاله قصد داریم به بررسی ویژگی‌های بارز معماری سنتی ایرانی بپردازیم.
معماری سنتی ایرانی
وقتی صحبت از معماری سنتی ایرانی می‌شود در واقع از خانه‌هایی صحبت می‌کنیم که به محض کسب اجازه به وسیله کلون در و ورود از درب چوبی خانه، وارد راهروهای بلند و باریک شده و پس از طی مسافتی وارد حیاط بزرگ خانه می‌شویم که با باغچه‌ای بزرگ و پر درخت، که حوضی زیبا در وسط آن به چشم می‌خورد، زیبایی خود را به رخ می‌کشد. اندرونی فضای خانه معمولاً دارای چندین اتاق تو در تو می‌باشد که با درهای چوبی از یکدیگر جدا شده و شیشه‌های رنگی پنجره‌ها با تابش نور خورشید فضای خانه را گرم‌تر و دلنشین‌تر می‌کند.
نقش شیشه‌های رنگی در پنجره‌های خانه‌های سنتی ایرانی
استفاده از شیشه‌های رنگی در در و پنجره‌های قدیمی بر این نکته تاکید می‌کند که معماری سنتی ایرانی برگرفته شده از دانش روانشناسی می‌باشد که امروزه بسیاری از دانشمندان و روانشناسان به صحت آن‌ها مهر تایید می‌زنند. استفاده از شیشه‌های رنگی یکی از همین المان‌ها است که برای ایجاد نشاط در فضای خانه و انتشار نورهای رنگی استفاده می‌شده است.
اگر دقت کرده باشید از شیشه‌های رنگی در مناطق کویری که تابش نور آفتاب شدیدتر و تنوع رنگی در فضای پیرامون و در طبیعت کمتر است، بیشتر استفاده می‌شود. دلیل استفاده از شیشه‌های رنگی در معماری سنتی می‌توان اینطور نتیجه گرفت که در گذشته معماران برای کاهش شدت گرما و نور وارده به داخل خانهها از شیشه‌های رنگی استفاده می‌کردند.
یکی دیگر از دلایل استفاده از شیشه‌های رنگی در معماری ایرانی دفع حشرات و خزندگان ریز از فضای خانه و ایجاد حس امنیت و آرامش برای ساکنین خانه می‌باشد. همینطور استفاده از شیشه‌های رنگی علاوه بر مزایای اشاره شده باعث می‌شود که دید افراد خارج از خانه به داخل خانه کاهش پیدا کند و علاوه بر ایجاد زیبایی نیاز به نصب پرده‌های ضخیم نمی‌باشد.
نقش حوض در حیاط خانه‌های سنتی ایرانی
آیا شنیده‌اید کسی تا به حال از حوض و تصویر و زیبایی که به حیاط خانه می‌بخشد، ناراضی و شاکی باشد؟ اغراق نیست وقتی از نشانه‌های بارز حیاط خانه‌های قدیمی صحبت می‌کنیم، تصویر حوض فیروزه‌ای پر ازگلدان‌های شمعدانی چیده‌شده بر لبه‌های آن، به ذهن همه خطور می‌کند. ولی گذشته از حس زیبایی که به خانه و حیاط خانه‌های سنتی می‌بخشد،
فلسفه وجود حوض در خانه‌های قدیمی چیست؟
در گذشته به دلیل نبود آب لوله‌کشی و نیاز به انبار کردن آب برای مصارف روزانه همچون شستشوی ظروف و لباس، وضو، آبیاری باغچه حیاط و غیره ضروری بوده است. اما علاوه بر موارد اشاره شده و تاکید فراوان در گذشته به حفظ حریم خانه، وجود آب در حوض باعث میشد که بسیاری از صداها در آب حوض جذب و هضم میشد و مانع از انعکاس صدای داخل خانه به خارج از خانه میشد.
در تابستان نیز موجب خنک شدن فضای خانه به‌وسیله آب داخل حوض میشد. به همین دلیل است که در معماری سنتی بادگیرها را در مسیر حوض‌ها می‌ساختند تا به هنگام وزش باد فضای خانه را خنک‌‌‌تر کند.
دلیل ساخت حوض به صورت چند ضلعی
اما نکته ظریفی که در ساخت حوض‌ها وجود دارد این است که در معماری سنتی ایرانی حوض‌ها را به دلیل ممانعت از گندیده شدن آب، چند ضلعی می‌ساختند. هر چه تعداد اضلاع به کار رفته در ساخت حوض بیشتر باشد، ماندگاری آب نیز بیشتر است و آب دیرتر بدبو و بد طعم می‌شود. به این نکته توجه داشته باشید که باکتری‌های موجود در آب در گوشه‌های حوض، خانه کرده و از همان نقاط با مصرف اکسیژن محلول در آب باعث ایجاد فعل و انفعالات در آب می‌شوند.
می‌تواناینگونه نتیجه گرفت که هر چه تعداد گوشه‌های موجود در ساخت حوض، مثل حوض‌های هشت ضلعی، بیشتر باشد، فعل و انفعالات توسط باکتری‌ها دیرتر به نقاط دیگر حوض می‌رسد و آب دیرتر گندیده می‌شود. در حوض‌های دایره‌ای شکل یا بیضی به دلیل نبود گوشه، باکتری‌ها در کل فضای دیواره حوض حضور داشته و آب خیلی سریع‌تر بدبو و بدطعم می‌شود.
بادگیر نماد معماری ایرانی سنتی
ساخت بادگیر در خانه‌های قدیمی و سنتی در مناطق گرمسیر ایران، دقیقاً به دلیل انطباق کامل معماری در آن منطقه با معماری پایدار می‌باشد. معماران ایرانی برای خنک کردن فضای خانه و همینطور استفاده از سیستم تهویه هوای داخل خانه بدون استفاده از تجهیزات خاص و مکانیکی، ساخت بادگیر در خانه‌های ایرانی را ابداع کردند.
نقش بادگیر در خنک‌سازی هوا
سیستم تهویه هوا و خنک‌سازی فضای خانه با استفاده از بادگیر به این صورت است به دلیل طراحی خاص بادگیرها، هوای بیرون به داخل بادگیرها هدایت می‌شود و در داخل بادگیر، در مناطق گرمسیر و خشک پس از برخورد با آب داخل حوضخانه، هوا خنک شده و به داخل خانه هدایت می‌شود. تفاوت بادگیر در مناطق خشک و مناطق مرطوب در وجود یا عدم وجود حوضخانه در داخل دالان‌های بادگیر می‌باشد.
ایوان در معماری سنتی ایرانی
ایوان‌ها در معماری ایران همان فضاهای نیمه‌بازی هستند که از سه طرف محصور و از یک طرف بازند. ایوان‌ها معمولا به شکل مربع، مستطیل یا نیمه هشت ضلعی هستند و سقفی گهواره‌ای با نیم‌گنبد دارند. ایوان‌ها معمولا در مجاورت حیاط خانه و برروی محور اصلی آن قرار می‌گیرند و تاثیر مهمی بر ترکیب نما می‌گذارند.
توجه به عناصر آفتاب، باد و خاک در معماری سنتی ایرانی
در معماری ایرانی به سه عنصر آفتاب، باد وخاک توجه ویژه‌ای میشد، به طوری که وجود این سه عنصر را در تمامی محیط‌های داخلی وخارجی بنا می‌توان حس کرد. تمام مواردی که در بالا به آن‌ها اشاره شد، مثل پنجره‌های گنبدی با شیشه‌های رنگی، حوض‌های چند ضلعی و بادگیرها و هم‌چنین استفاده از دالان‌ها و اتاق‌های تودرتو که باعث گردش هوا در خانه می‌شدند، همگی نشانگر توجه به این عناصر در معماری ایرانی است.
بازگشت به معماری سنتی ایرانی
در دنیای شلوغ و پر همهمه امروزی، دنیای پر از ترافیک و دود و دم ماشین‌ها و آلودگی هوا، دنیای پر از امواج مغناطیسی و زندگی پر از کار و مشغله، وجود خانه‌ای قدیمی و باصفا، با حیاطی پر از درخت و گل و حوضی زیبا و فیروزه‌ای که ماهیان قرمز در آن شناورند، خستگی را از تن هر انسانی می‌زداید. به همین دلیل است که در طراحی کافه رستوران‌ها، کافه تریاها و باغ رستوران‌ها به معماری سنتی ایرانی توجه ویژه‌ای می‌شود و طرفداران خاص خود را دارد.
