تحولات هنر کاشی کاری ایرانی از در طول ادوار مختلف پس از ورود اسلام

کاشی کاری ایرانی از هنرهای بسیار معروف ایرانی است که می‌توان در آثار و بناهای تاریخی، به خصوص در مساجد، آن‌ها را مشاهده کرد. قدیمی‌ترین کاشی کاری‌های ایرانی را می‌توان در اصفهان یافت. و این هنر در زمان سلسله‌های مختلف حاکم بر ایران، دچار تغییراتی شد. امروزه کاشی کاری سنتی ایرانی به چند دوره تقسیم می‌شود که در ادامه آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.

کاشی کاری ایرانی

هنر کاشی کاری از پیش از ورود اسلام به ایران هم در کشور ما وجود داشت. اما بسیاری از افراد دوران اوج و شکوفایی هنر کاشی کاری ایرانی را مربوط به زمان ورود اسلام به ایران می‌دانند. با ورود اسلام به ایران، این هنر تزئینی دچار تغییرات زیادی شد. چرا که مسلمانان قسمت عمده‌ی آن دسته از کاشی کاری‌های ایرانی که حاوی تصاویری از انسان و حیوان بودند را از بین بردند تا جلوه‌ها خارج از چارچوب آداب و رسوم اسلامی را از کاشی‌ها پاک کنند.

آثاری از کاشی کاری ایرانی را می‌توان در بقایای کاخ‌های هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و اماکن مقدس مانند مساجد مشاهده کرد. با دقت در این آثار می‌توان دریافت که هنر کاشی کاری در طول اعصار دچار تغییراتی شده است. چون بیشتر مستندات به جا مانده از کاشی کاری ایرانی مربوط به دوران بعد از ورود اسلام به ایران است، ما هم در اینجا تنها به بررسی همین زمان می‌پردازیم.

کاشی کاری ایرانی بعد از ورود اسلام

در قرن هشتم هجری، با ورود اسلام به ایران، هنر کاشی کاری در ایران رواج بسیاری یافت و تا قرن دوازده هجری، که صفویان انقراض یافتند، در اوج خود ماند. در این دوران، کاشی کاری از مساجد و اماکن مذهبی به منازل نیز راه یافت. کاشی کاری ایرانی در منازل ابتدا بیشتر مربوط به نقوش خشت و هفت رنگ بود اما کم کم نقوش حیوانات و پرندگان نیز رواج پیدا کردند.

قدیمی‌ترین آثار کاشی کاری ایرانی در شهر اصفهان یافت می‌شود و امروزه نیز کاشی کاری از هنرهای دستی اصلی اصفهان به شمار می‌رود. اساتید کاشی کاری اصفهانی معتقدند که در هر دوره از تاریخ، رنگ‌های به کار رفته در کاشی‌ها با دوران دیگر تفاوت می‌کرده و از روی همین رنگ‌ها هم می‌توان تا حدی قدمت کاشی را حدس زد. 

کاشی کاری ایران در دوره سلجوقیان

بر اساس شواهد و مدارک، در قرن پنجم هجری و در زمان حکومت سلجوقیان بود که هنر کاشی کاری، به عنوان یک هنر تزئینی، در ایران گسترش یافت. نمونه‌های به جا مانده از کاشی کاری دوره سلجوقیان را می‌توان در اماکنی همانند حرم امام رضا در مشهد و مسجد جامع عتیق در اصفهان مشاهده کرد.

کاشی کاری ایران در دوره ایلخانیان

در قرن هفتم هجری، با حمله مغول‌ها به ایران، در هنر کاشی کاری وقفه‌ای ایجاد شد. اما حاکمان ایلخانی دستور به مرمت ابنیه‌های آسیب دیده و ایجاد بناهای یادبود جدید دادند. در این دوران تکنیک مینایی که تا آن زمان در کاشی‌ها استفاده می‌شد از بین رفت و تکنیک سفال جای آن را گرفت. 

در تکنیک سفال، که به آن لاجوردینه نیز می‌گفتند، قطعات سفالی قالب‌ریزی شده با رنگ‌های سفید، لاجوردی و فیروزه‌ای لعاب می‌شدند و سپس نقوشی از رنگ‌های قرمز، مشکی یا قهوه‌ای بر روی آن‌ها لعاب می‌شد و کاشی مجددا در کوره قرار می‌گرفت. 

ایلخانیان از هنر کاشی کاری هم در بناهای مذهبی و هم بناهای غیرمذهبی و در هر دو سطوح داخلی و خارجی آن‌ها به کار می‌گرفتند. یکی از آثار به جا مانده از کاشی کاری دوره سلجوقیان، گنبد سلطانیه در استان زنجان است که سطح خارجی گنبد آن با کاشی‌هایی فیروزه‌ای پوشیده شده است.

در سال‌های ابتدایی دوره ایلخانیان، تکنیک زرین فام را بر روی لعاب بی رنگ اجرا می‌شد. اما در اواخر این دوران، رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای در کاشی‌ها مورد استفاده قرار گرفتند. در نهایت با به پایان رسیدن دوران ایلخانیان، دوران کاشی‌های زرین فام و کتیبه‌ها نیز به پایان رسید و کاشی‌های معرق موزائیکی و تک رنگ جای آن‌ها را گرفتند.

کاشی کاری ایرانی در دوره تیموریان

در دوران تیموریان، هنر تذهیب در ایران به اوج خود رسید. از هنر تذهیب در ابتدا برای تزئین کتب مذهبی استفاده می‌شد، اما این هنر به کاشی کاری هم وارد شد و می‌توان نمونه‌هایی از آن را در کاشی کاری‌های مسجد گوهرشاد، که از معروف‌ترین بناهای دوره تیموریان است، مشاهده کرد. تیموریان به طور کلی از سه تکنیک در کاشی کاری‌های خود بهره می‌بردند:

• کاشی کاری منفرد زیرلعابی
• کاشی کاری هفت رنگ با لعاب نقاشی تک رنگ
• کاشی معرق و شیوه بنایی

مسجد گوهرشاد که از آن نام بردیم، دارای کاشی‌های معرق با نقوش ختایی، هندسی و اسلیمی است. نقوش اسلیمی الهام گرفته از پیچ و تاب ساقه گیاهان است و کاشی‌های مزین به نقوش اسلیمی، دارای خطوط خمیده و مدور تکراری هستند که این خطوط می‌توانند قرینه یا غیرقرینه باشند. در محراب مسجد گوهرشاد می‌توان کاشی‌های معرق و نقوش اسلیمی سفید، فیروزه‌ای و زرد در پس زمینه لاجوردی مشاهده کرد.

نقوش ختایی نیز مانند اسلیمی الهام گرفته از طبیعت است. با این تفاوت که نقوش ختایی شامل برگ‌ها، جوانه‌ها، غنچه‌ها و گل‌هایی است که بر روی ساقه‌هایی پر پیچ و خم کشیده می‌شوند. این نقوش ختایی را می‌توان در حاشیه‌های نمای ایوان شمالی مسجد مشاهده کرد.

کاشی کاری ایرانی در دوره صفویان

با به پایان رسیدن دوره تیموریان و روی کار آمدن صفویان، معماری و سایر هنرهای ایرانی مورد تغییر و تحول بزرگی قرار گرفتند. به دستور شاهان صفوی، هنر کاشی کاری از مساجد به سایر ابنیه مانند کاروانسراها، حمام‌ها، بازارها، مدارس، کاخ‌ها و مقبره‌ها نیز راه یافت. شاه عباس صفویه که برای دیدن نتیجه کار مساجد و مدارسی که به دستورش ساخته شده بودند عجله داشت، باعث شد که استفاده از تکنیک کاشی هفت رنگ، که سرعت اجرای آن بیشتر بود، در این زمان رواج پیدا کند. 

یکی از مهم‌ترین بناهای ساخته شده در زمان صفویان، مدرسه خان در شهر شیراز است، که می‌توان انواع تزئینات معماری از آجرکاری، کاشی کاری تک رنگ، معرق، هفت رنگ، گره کشی و مقرنس کاری را در آن مشاهده کرد. این بنا در زمان شاه عباس اول و به دست الله وردی خان و پسرش امامقلی خان ساخته شد. 

هنر کاشی کاری را می توان در برج‌های غربی مدرسه خان، درون ایوان‌ها، سردر و پیشانی طاق‌ها مشاهده کرد. در این کاشی کاری‌ها نقوشی از گیاهان، حیوانات و خطوط هندسی به چشم می‌خورد. نقوش گیاهان که همان سبک‌های اسلیمی و ختایی هستند شامل تصاویری از گل و بوته، گل و گلدان و درخت می‌شود. البته در طول زمان و بر اثر عواملی همچون فرسودگی، جنگ‌های داخلی و تعمیرات غیر اصولی، قسمتی از کاشی کاری‌های اصلی این بنا از بین رفته است.

کاشی کاری ایرانی در دوره زندیه

در قرن دوازدهم هجری، حکومت زندیه در شیراز به روی کار آمد. این حکومت شروع به ساخت بناها و عمارات جدیدی در شهر شیراز کرد و باعث به وجود آمدن سبک جدیدی از کاشی کاری شد. کاشی کاری صورتی این دوران در زمان قاجار نیز مورد استفاده قرار گرفت و نمونه‌هایی از آن را می‌توان در مسجد نصیرالملک شیراز نیز مشاهده کرد.

جمع بندی

کاشی کاری ایرانی از پیش از ورود اسلام در کشور ما وجود داشت. اما این هنر با ورود اسلام به ایران به رشد و شکوفایی خود رسید. به طوری که در هر یک از اعصار چیز تاره‌ای به آن اضافه می‌شد و این هنر شکل و سبک تازه‌ای به خود می‌گرفت. هنر کاشی کاری ایرانی در ابتدای ظهور بیشتر در ابنیه‌های مذهبی و یا عمارات مهم مورد استفاده قرار می‌گرفت. با گذشت زمان این هنر به منازل، مدارس، کاروانسراها و … هم رسید.

امروزه کاشی کاری نه به آن صورت هنری گذشته، اما به صورت جزئی جدایی ناپذیر از منازل ما درآمده است. البته کاشی سرویس بهداشتی یا آشپزخانه‌ای که امروزه مورد استفاده قرار می‌گیرد با آن کاشی‌های تزئینی گذشته تفاوت بسیاری دارد. شما می‌توانید برای خرید یا اطلاع از قیمت سرامیک و کاشی به سیوان لند مراجعه کنید.