آجر از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی است. آجرها به شکل بلوک‌هایی مکعب مستطیل و ساخته شده از خاک رس به همراه موادی دیگر هستند. از آن‌ها در بنایی و برای ساخت دیوارها و دیگر بخش‌های سازه استفاده می‌شود. آجرها در ابعاد و انواع گوناگون و بر اساس ضوابطی خاص تولید می‌شوند که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
آجر چیست؟
آجر از مصالح ساختمانی است که عمدتا از خاک رس ساخته شده و از آن برای ساخت دیوارها، کف و نما استفاده می‌شود. آجرها به شکل بلوک هستند و به وسیله ملات به هم می‌چسبند. این مصالح سالهاست که به عنوان یکی از مصالح ساختمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. آجرها در گذشته به صورت دستی ساخته و در مقابل آفتاب خشک می‌شدند، اما امروزه آجرها در کارخانه و با ماشین آلات ساخته و در کوره‌های آجرپزی خشک می‌شوند.
مقاومت آجر در برابر آتش و اندازه‌های خاصش باعث تمایز آن از دیگر مصالح شده است. آجرها چون در کوره‌های آجرپزی به عمل می‌آیند، در برابر آتش مقاوم هستند. سایز خاص آجرهای سنتی که به اندازه دست بود نیز باعث می‌شد که فرایند آجرچینی به راحتی و با سرعت پیش برود. به جز این مورد، آجرهای کوچک در هنگام خشک شدن یا پختن کمتر دچار ترک‌خوردگی یا شکستگی می‌شدند.
امروزه آجرها در انواع و ابعاد مختلف ساخته می‌شوند. در گذشته آجرها بلوک‌هایی خشتی ساخته شده از خاک رس بودند که با گذشت زمان برای تولید آن‌ها مواد دیگری مانند فلدسپات، سولفات، سنگ آهک، ماسه، سیلیس، آلومین و غیره نیز به آن اضافه شدند. حال که دانستید آجر چیست بهتر است با نحوه ساخت آن نیز آشنا شوید.
ساخت آجر
در حالت کلی برای ساخت آجرها ابتدا مواد خام آن از گودال‌ها و معادن استخراج کرده و سپس آن‌ها را آسیاب می‌کنند تا به شکل خاک دربیایند. این مواد بعد از آسیاب شدن غربال می‌شوند تا یکدست شده و قوام آن‌ها بهتر شود. در نهایت مواد اولیه با آب ترکیب و ماده‌ای خمیری به دست می‌آید که با آن اجر ساخته می‌شود.
برای ساخت آجرها می‌توان از سه فرایند گل نرم، گل سفت و پرس خشک استفاده کرد. در فرایند گل نرم که قدیمی‌ترین روش نیز هست، خاک رس نسبتا مرطوب داخل قالب‌های مستطیلی فشار داده می‌شوند. برای جلوگیری از چسبیدن خاک رس به قالب، قالب را پیش از قالب‌گیری درون آب فرو می‌برند. که در این حالت به آن‌ها آجرهای آب خورده نیز می‌گویند.
در فرایند گل سفت می‌توان آجر را در زمان کم با مقدار بالا و هزینه پایین تولید کرد. در این فراید خاک رس ابتدا از خلا عبور می‌کند تا تمام حفره‌های آن گرفته شود و بعد به شکل یک قالب مستطیلی بزرگ از درون قالب اکسترود می‌شود. سپس آجر اکسترود شده توسط سیم در اندازه‌های مشخص برش میخورد. آجرهای حاصل از فرایند گل سفت بسیار یکدست و یک شکل هستند.
در نهایت آجرهای پرس خشک برای گل‌هایی به کار می‌رود که در حین خشک شدن زیاد منقبض می‌شوند. در فرایند پرس خشک گل رس با مقدار کمی آب ترکیب می‌شود و بعد توسط ماشین‌آلات با فشار زیادی داخل قالب فشرده می‌شود. آجرهای به‌دست آمده از هر کدام از این سه فرایند ظرف یکی دو روز در کوره‌های آجرپزی با دمای پایین خشک می‌شوند.
پخت آجرها
در گذشته برای خشک کردن یا به اصطلاح پختن آجرها آن‌ها را در کوره‌های سنتی می‌گذاشتند. روی این آجرها را با خاک رس می‌پوشاندند و زیر آن با هیزم آتش روشن می‌کردند. آجرهایی که به این روش ساخته می‌شدند بر اساس نزدیک بودن به آتش، هرکدام مقدار متفاوتی دما دریافت می‌کرده و همین امر باعث تفاوت ویژگی‌های آن‌ها می‌شد.
به این ترتیب که آجرهایی که زیادی نزدیک آتش بوده و سوخته شده بودند، به دلیل رنگ تیره‌ای که داشتند برای نمای بیرونی استفاده نمی‌شدند. آجرهایی که یک قدم از آتش دورتر بودند و به خوبی پخته شده بودند و مشکلی نداشتند، به خاطر مقاومت بالایشان در نمای بیرونی به کار می‌رفتند. از آجرهای نرم‌تر هم به عنوان آجر پشتیبان استفاده می‌شد.
کوره‌های مدرن امروزی معمولا به صورت کوره‌های دوره‌ای و کوره‌های تونلی هستند. در کوره‌های دوره‌ای آجرها دسته دسته درون کوره قرار داده می‌شوند و بعد از پخت هر دسته آن را خارج و دسته‌ی جدید را برای پخت درون کوره می‌گذارند.
کوره‌های تونلی نیز مانند یک تونل هستند و آجرها بر روی ریلی از زیر این تونل می‌گذرند. آجرها از یک طرف به صورت خام وارد این کوره‌های تولی شده و وقتی از سر دیگر تونل بیرون می‌آیند، پخته‌اند. در هر دو مدل کوره، بعد از ورود آجرها ابتدا آب آن‌ها گرفته می‌شود، سپس در معرض دمایی بین 1000 تا 1300 درجه قرار می‌گیرند تا پخته شوند.
مزایای آجرها
مزایای متعدد آجرها باعث شده است که از دیرباز تا کنون جزء پرطرفدارترین مصالح ساختمانی باشند. برخی از این مزایا عبارتند از:
- در برابر فشار و یخ‌زدگی مقاوم است.
- غیرقابل احتراق است و گرما را به خوبی جذب می‌کند.
- در اثر تغییر دما منبسط و منقبض نمی‌شود.
- امکان بازیافت و استفاده مجدد از آن وجود دارد.
- تنوع بسیاری در رنگ و کاربرد دارد.
دسته‌بندی آجر
آجرها بر اساس ماده خام اصلی به کار رفته در آن‌ها به دسته‌های رسی، شیلی و شیستی، مارنی، ماسه آهکی، بتنی، نسوز و ضد اسید تقسیم می‌شوند. در دسته‌بندی‌ای دیگر آجرها را به دو گروه آجرهای رسی و غیر رسی تقسیم می‌کنند. وجود انواع مختلف باعث تفاوت در قیمت آجر شده است.
آجرهای رسی خود شامل آجرهای دستی، آجرهای قزاقی، آجرهای فشاری، آجرهای صنعتی، آجرهای سوراخ دار، آجرهای توپر و آجرهای نسوز هستند. آجرهای غیر رسی نیز به دسته‌های آجر ماسه آهکی و آجر بتنی تقسیم می‌شوند.
طبق استاندارد شماره 7 ایران، آجرهای رسی را بر اساس کارکرد آن‌ها می‌توان به 7 دسته تقسیم کرد. آجرها بر اساس کارکرد عبارتند از آجرهای توکار، آجرهای نما، آجرهای مهندسی، آجرهای سبک، آجرهای ماسه آهکی و آجرهای بتنی.
ضوابط و استانداردهای آجر
طبق استاندارد ملی ایران، شماره 7 (آجر رسی – ویژگی و روش آزمون) و استاندارد ملی ایران، شماره 1162 (خاک رس جهت ساخت آجر رسی – ویژگی‌ها و روش‌های آزمون) آجرهای رسی، شیلی و شیستی باید بر طبق ضوابط و استانداردهای خاصی ساخته شوند که عبارتند از:
- این آجرها باید کاملا پخته، یکنواخت و سخت باشند.
- مقاومت فشاری، میزان جذب آب و سایر ویژگی‌های آجرها باید با استاندارد ملی ایران شماره 7 منطبق باشد.
- آجرهای مهندسی درجه 1 باید حداکثر جذب آبی برابر با 12% و آجرهای مهندسی درجه 2 باید حداکثر جذب آبی برابر با 16% داشته باشند.
- حداکثر جذب آب آجرهای نما درجه 1 باید 18% و آجرهای نما درجه 2 باید 21% باشد.
- آجرهای مهندسی درجه 1 باید حداقل میانگین مقاومتی برابر با 35 مگاپاسکال و آجرهای مهندسی درجه 2 باید حداقل میانگین مقاومتی برابر با 25 مگاپاسکال داشته باشند.
- حداقل مقاومت آجرهای نما درجه 1 باید 14 مگاپاسکال و آجرهای نما درجه 2 باید 12 مگاپاسکال باشد.
- حداقل مقاومت آجر توکار باربر باید 8 مگاپاسکال و آجر توکار غیرباربر باید 4 مگاپاسکال باشد.
- مصرف آجرهای قدیمی تنها در صورتی مانع ندارد که کاملا تمیز باشند و ویژگی‌های استاندارد را داشته باشند. با این حال بهتر است که از آن‌ها در پشت کار و با آجرهای نو استفاده کرد.
- استفاده از تکه آجر نیمه، سه قد، چارک و کلوک برای قسمت‌های درونی و پشت کار در صورتی که امکان استفاده از آجر کامل مقدور نباشد، مانعی ندارد.
- استفاده از آجرهای ترک‌دار، کج و معوج و گود و برجسته‌ای که گودی و برجستگی آن‌ها بیش از 5 میلی‌متر نباشد، به شرطی مانعی ندارد که مقدار آن‌ها از 20% کل آجرها بیشتر نشود.
- از آجرهایی که ترک جزئی دارند تنها در پشت کار می‌توان استفاده کرد.
استانداردهای مربوط به ایمنی، بهداشت و ملاحظات زیست محیطی
برای حفظ محیط زیست توجه شود که در عملیات کارگاهی مانند اندازه کردن، برش، ساب حداقل دور ریز انجام شود. توصیه می شود، برای کاهش دور ریز از آجرهای نیمه و سه چهارم تولید شده در کارخانه استفاده شود.
استانداردهای مربوط به سازگاری
برای شستن اجزای آجرهای چیده شده با ملات سیمانی نباید از آب شور استفاده کرد. هم‌چنین بر روی این آجرها، به خصوص در مناطق مرطوب، نباید گچ پاشید. در هنگام ساختن ساختمان، نباید مصالحی که در برابر رطوبت خراب می‌شوند را بر روی آجر قرار داد.
استانداردهای مربوط به بسته‌بندی، حمل و نگهداری
برای بسته بندی آجرهای مهندسی باید آن‌ها را روی پالت چوبی قرار داد و با نایلون پوشاند. به دلیل شکننده بودن آجرها، باید بارگیری، حمل و تخلیه بار آن‌ها با دقت فراوان انجام شود تا ضایعات به حداقل برسد. آجرها را باید مجزا از هم و در محلی سرپوشیده و تمیز دسته‌بندی کرد و آن‌هارا از خاک و مواد مضر و رطوبت و برف و یخ دور نگه داشت.
جمع بندی
در این مقاله به بررسی این موضوع پرداختیم که آجر چیست. آجر یکی از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی است که به شکل بلوک‌هایی است که عمدتا از خاک رس ساخته شده است. روش ساخت و مواد به کار رفته در آن از گذشته تا کنون دستخوش تغییرات زیادی شده است و همین امر نیز باعث پدید آمدن انواع مختلفی از آجرها شده است. در هنگام استفاده از آجر باید به ضوابط مشخص شده در استاندارد ملی ایران توجه کرد.
